Qunu Gañda

Blood Pressure

Swnyañ-swlo aci cirañ-citumapa aluñpa swneyuke hwla abu tapado. Ho, dusu dula ali-ala abyulamapa lyirineyuke hwlatarv abu tapado. Hw nw lyilayu hwla takako, blood pressure gwlayuke hwla lukoswnyado.

So qunu blood pressure hwnwñhw nw mina, blood pressure gwlyiho nwtañpa cimpa keñdo, blood pressure mi nwtañpa treatment mwkiñdo, treatment ayapa mwmakoda nw ayamapa lyikiñdo, ho blood pressure gwswnwñ icu yadopa nw mwdokoda ayakendo hwla goñsa lukoswsa.

Blood pressure hw nw pe?

Qunu miyuhw aha pusa-pusa gwdohilla qunu mwlañja ciñdo. Swka ahahokw ai darwhw qunuka ahu-apoho iñpyapala iñdo. Hwtañpa ahu-apohokw ai-kacohw ahaho arku doku.

Ai ka sitañpa iqw-iqxenwñ hw aro hwlyañ sornw ai-hurbu hopa bihw-bixedo. Aai hw swka hurbu ho ne unyo-uro pa bici hwmi blood pressure hwla ludu. Ai hw hurbuho uropa bipobwlyiho blood pressure urodo hwla ludu. Unyopa bipobwlyi ho blood pressure icudohwla ludu.

Qunuka ahu aya swlyiho ai-hurbuhw bwlye-bwlye pasu dosu dunw. Ai abu bilyiho hurbuhw ice poroyabi, icu bilyiho poñcu yabila lyidu. Hopa, ayi hw ice abuyapa bijalo, icuyapa bijalo, blood pressure hw ahiñ-atiñ ahiñ-atiñpa dokañdo. 

Miyuhw axa lyiku ho, ai-hurbu hw arlv rido ku. Hwla arlv lyikuho poñcu-porola ano lyilakuma. Hopa, axa lyiku ho blood pressure hw abuyapa lyikiñdo.

Hwtañpa, qoya aci-aye lajalo, ho dwju-tañju hokwjalo ai hurbumi arlv dopa mwlyiho blood pressure hw abukeñdo. Hwla lyilyi ho qunu blood pressure abudo hwla ludu.

Blood pressure gwdo hwla qo nwtañpa ciñkiñdo?

Qo blood pressure gwdo hwla nwtañpa cimpa swkiñdo? Blood pressure abu haji lyikuho taqemi adiñ aci gwdo, taqemi banañ gwdo, taqemi ami kadvr madopatrv sumu gwdo patrv mwdo. Roqe mwlo xeñji ho, ah-arta ho, laqu ho duk-duk hwla dula tare mwgwdo.

Hojalo, qunu malañ-yahw blood pressure gwdo-gwma hwla ciñpa swma. Roqe milo qoya aci-aye lyiho doctor hw check mwla ciñpado. Homakoda pwjo luniñ-hwlyañ aluñpa ali-ala abyulama lyiri lyiho ciñpa do.

Hopa, miyu mwlañjahw roqe-roqe blood pressure mi mwnyo pajalo check mwko-keñdo. Hwla mwkola nyibya cimpa dokoda abu ano pressure hw cama rañpa mwlyañ-mwda swkiñdo.

Nw hw blood pressure gwgwdo?

Nw jahw blood pressure mi abugwdo hwla qunu cirañ-ciñtu cima. Hojalo, pwjo luto nwñ, ai hurbu hw arlv lyiho blood pressure cado. Nw hw ai hurbu mi arlv gwdo hwla qunu ciñdo koda nw hw blood pressure cagw do hwla helw-heqa la ciñkiñdo.

·      Kapyo japa, birw tanwñ, cigarette tanwñ, dui dwniñ hw ai hurbumi arlv dopa mwdo. Hopa birw dui hw blood pressure cagw keñdo.

·      Ho, miyu taqe hw hulyi yo cikañmi abu haji dwlaka jañtu haji lyiho tarv ai hurbu mi arlv dopa mwkiñdo. Hopa miyu jañtu hw blood pressure abu gwdu hwla ludu.

·      Ahu-apo mi heñjuñ haji dugwnw miyu atañ tarv blood pressure gwnyada. Swnyañ-swlo sab-babu atañ taqe hw ude hokw office, office hokw ude koñtw qoya imapa dunw atañ abuje blood pressure gwnya da.

·      Alo hw blood pressure mi abu cagw do. Hopa alo abu dwnw miyu hw blood pressure abu yapa gwnyada.


·      O abu haji tanw miyu atañ tarv pressure abuyapa gwda. O abu haji talyi kuo ai hurbu mi arlv dopa mwlala blood pressure abu cagw dopa lyido.


·      Silo-bwlyo miyu atañ malañ yahw hena hele haji henw adiñ danya da. Miqo hw miqo qole yanañla, aro hw alyiñ-aroho dwswnwmi. Tamo hi tamo tale yanañla, aju hw gagrv pala dusw nwmi. Mwlañ jahw hena hele haji henyado. Hwla henwñ hwtvr blood pressure mi abu cagw do.

·      Dwro taqe hwtvr blood pressure mi abu gwdo. Adiñ-aci dwro, ali-ala aci dwro, sariñ dwro atañ hwtvr pressure cagw keñdo. Hopa, swka dwro atañ mi dwpa-dwma dwkiñma.

·      Ho, axe aci-aye, gwpw-lañcu aci-aye cikañ qoya aci-aye hwtvr blood pressure cagwdo.

Blood pressure gwlyiho nw mwkiñdo?

Qwmi matrv blood pressure gwdo hwla ludo koda, qo qwka doctor agiñho taka-tara swkiñdo. Qo nwna dwkiñdonw, nwna dwkiñmanw, nwna mwkiñdonw hwla tagw keñdo. Ho beji-dwro lakiñ dopeha hwla taka keñdo.

Doctor hwka dwro kebi lyiho, qo hwka dwro mi dwla keñdo peha, dwla kema peha hwla ayapa heñka keñdo. Dwla kema koda, luko keñdo. Dwro mi dwqo lyiku ho apa mapa nyahiñ-nyañpe nyaqo-nyañxe dwkiñdo hwla heñbw dola dwkiñdo.

Dwro aya dwmakoda nw ayamapa lyikiñdo?

Blood pressure gwlyi ho qunu ayapa treatment lakiñdo. Homakoda miliñyala qoya aci mwlañ mi ciya-ciya cido pa mwkiñdo.

Blood pressure abuhaji gwlyi kuho ah hoka ai hurbu atañ hw dece latrv mwkiñdo. Hwla mwlyiho ah hw aluñdado kam lyimapa mwkiñdo. Hwtañ mwniñ mi heart attack mwdu hwla ludu. Blood pressure hw heart attack mwgw keñdo.

Hwtañpa, punyu hoka ai hurbu hw dece lyiho punyu hwtrv aluñdado kam lyimapa mwkiñdo. Hwtañ mwnwñ mi doctor atañ hw stroke hilla ludu. Brain attack hwla tarv lula keñdo. Hwla mwlyi ho miyu hw heñdrv mapa mwla aluñpa swgw keñdo. Hwla mwlala heñpyo swkujalo, ali-ala hw abyu lamapa dukañ keñdo.

Swka anyi ka haho ho, blood pressure gwkañ lyiho, ah mi aci-ahe dopa mwkiñdo, axe mi ace-aye dopa, ami mi kardv madopa kapa madopa, ho diabetes hwla luniñ swni bimar mwlañ gwgw dopa mwkiñdo.

Hopa blood pressure gwdo hwlyiho treatment mi heñprv ayapa lakiñdo.

Treatment nwtañpa mwkiñdo?

Sisi blood pressure gwlyi ho treatment nwtañ mwkiñdo hwla goqe lukoswsa.

Kapyo japa doctor hw blood pressure ne hena gwdonw hwla kaka keñdo. Pressure mi qunu number pa xwdu. Number tare anye dodu – haho ako, bwpw ako.

Haho dakw 120 mi icu ya, bwpw dakw 80 mi icu yapa dolyiho blood pressure ayado hwla ludu.

Haho dakw 121-139, bwpw dakw 80-89 dolyiho qunu prehypertension hwla – blood pressure abu kwliñdo hwla ludu.

Haho dakw 140 mi abuya, bwpw dakw 90 mi abuyalyiho, blood pressure gwdo hwla ludu.

Hwla gwlyiho kapyo japa duju-paju dwju-dwmyo mi mwlyañ mwda mwka swkiñdo. Hwla mwbw dola tarv icu yama koda dwro dwdo pa lyikiñdo.

Haho dakw 140-159, bwpw dakw 90-99 dolyiho qunu Stage I Hypertension hilla – blood pressure hatuñhe abudo hwla ludu.

Haho dakw 160 mi abuya, bwpw dakw 100 mi abuyadokoda qunu Stage II Hypertension hwla – blood pressure hempvr abudo hwla ludu.

Him kane blood pressure gwlyi kuho dwro dwdo pa lyikiñdoku. Dwro dwbw dola tarv duju-dumyo dwju-dwmyo mi heqi-heñso swkiñdo.

Blood pressure gwmadopa nw mwkiñdo?

Blood pressure gwma dopa, ho blood pressure gwdo kujalo ice icu yadopa qunu abu mwla keñdo.

Kapyo japa birw-cigarrete tañdu koda hwmi apa keñdo. O abu tañdu koka hwmi apa keñdo.

Jantu haji bohw ahu-apo mi ice xeñxwñ iqw la – exercise mwgwla mwkiñdo.

Hulyi yo mi, geyu-teli mi dwkiñma. Allo mi ice hetrv dwkiñma. Ayi-amvr mi hamañ-sanw mi abu dwkiñdo.

Hwla qunu duju-paju, dwju-dwmyo mi helyañ-heñda swdo koda blood pressure gwma pa darsv-bwlyi dula keñdo.

Malañ-ya acie-aye mi cima dopa tamo pa duswnwñ qunu alah hosu dosudonw. Hopa mwlañhw hwla heqi-heñso la dunyadokoda ayakeñdo.


(All India Radio, Ziro hoka lunwñ)

Bwrw Leñba

1897 anyañka pagvr pwlo. Hwka aloho Bwrw ho miyu abuje akuñ-apatw. Halyañ hokw miyu kapuñ taqe a. Miyu pulu akoka agiñho swpai abuje abo. Molu ice budu-pyakha kwliñla atw. Tanw miyu akho taqehw hendi bwdola Bwrw ho goñdu lugwtw.

1896 anyañka dorw ho Tanw miyu toqe ude peqeho paya hala miyu akomi meñ, ho pwlye hemi labwne hwla North Lakhimpur daka District Commissioner mi luko nyatw. Ude ato hw  H. M. Crowe hwla sah-pat balu mwnw British miyu ko ajo ila dutwnwñ, hopa Tanw atañhw British surkara ka rul mi mwya hatw. Hopa, agohokw ala ka surkara sanw pa hwnyañ-kaco pa lyitwku.

Shillong ho dunw Assam ka Chief Commissioner hw swpai lanye iqwla Tanw atañmi mwxwñhe hwla lutw. Army atañhw swpai lahiñhe la male banw lañpe hela cagwla Tanw gañda ho catw. Hwtañpa, Assam daka Police ka la Jail ka la Inspector General R.B. McCabe axo japa iqwla gyamo sola iñtw.

More ace-ahe adiñ iñpobwla, putu tuda adiñ capo bwla lolyañ hela lopi-pinyehe ilala 1897 ka Pagvr pwloho Ziro ho laqela nyixañhe swpai koñtwmi cacigw. Taqe hw leñboho nyatu poñsa-poñsa ho dujo-duyo dulyatw.

Tanw atañhw nyima anw atañmi leñba ura ho akeneñtema hwla luka lalala kami ho apa biku. Alo lohe yaho Tanw atañla British surkara la Bwrw ho goñdu lusu. Tanw atañhw miyu pulu katu japa danyi nyalyañhe kapyoho H. M. Crowe ka catupa calyiho kapatw. Sika roñtuñso miyu pulu ronyi nwpa molu kapatw.

Anyañ laqe kapyo hotvr Bwrw hw kapyo gañda ako pa dotw. Danyi-anyañ laqe lyikuho heñpvr abu mwgo-lugo mwdoku, hojalo kwdi-yapuñ hw ano lyigu-lyiyu mapa dorañ. Sisi jalo biloka kapanw cikañ pwsa sanw kapa dorañ. Dolo-Mañdo putu hw sisi jalo heñtiñ-bwliñ durañ.

Bwrw gañda hw heñpvr poqe yadoku. Sisi leñba kahe akopa lyilyi. Nyibo duko ude pala ho qoya kwri-pamo mwko ude abu mwbwnyalyi. Ayu hoka supuñ Myoko mwko Bwrw hw sisi leñba pa lyikur dokoda ayakeñdo hwla lula todo. 

(Simi English pa puridupa so teñto).

Glottal Stop

Kolo qo Tanw aguñ bihnwñmi goqe kepato. Bihi-bihcanwñ haoho, glottal stop hwnwñ ako luta dota. Si qoya aguñmwlañho do. Sitañmi swka (:) kejulo kenyado. Tanwmwlañho simi kenwnalakeñdo:

Tatw: (frog)

Tami: (fly)

Ami: (eye)

Wdw: (hot)

Hojalo, simi kelwdokoda ayayakiñdopeha hwla uhe heñkakeñdo. Taqehw tatw, tami, ami, wdw hwla glottal stop gwmapamwlañ lunyaswdo. Hopa qo simi kemajalo ayaswtemasuyuha hwla heñdo. 

Yapuñ Yapvr

Ziro ho sisi haru-harbya gañda abu nyikuma. Ziro Putu hw 1972 Bangladesh Camyo ho armi atañ ira kukele Ziro sitañ hwla kagiñ nanw pa donw ho sisi poñsa-poñsa ude adiñ donya bwdoku. Ayu ho Laliñ Yalu duko Dutta Papw hwtvr ace-ahe doku. Bilopa kapyoja ganda Tadu Dobi ho sisi simiñti adiñ hokw punwñ school ude dobwdoku.

Dogiñ Nanw hw sisi jalopa bilo cikañ haru-barbya dosu dorañ. Swka sw lutw simi bilo qunu hime ho penw ilyiho iñpobwto. Bilo cikañpa sisijalo swka gañda hw sw lutw pa dosu dorañ.

Dogiñ Nanw ka xoñcañ ako ho aya kago-tahu japa Yapuñ Yapvr hwla yalañ puro-puro poqe dubwdo. Swka atañ si nwtañpa duritw hwla miguñ tadvr lakuma, hojalo Yapuñ lako dwke hwla hime atañ mi hwka aruñ ho ayo hwla lune.

Jijehw nwtañpa dosudokujalo, Dogiñ Nanw nyi Yapuñ Yapvr nyi Ziro ho kago-tahu japa do.


(Swka digo simi English pa puri dupa so teñto.)

Aguñ Bihnwñ

Tanw aguñ lulyi ho bihca (rising tone) kaye bihlo (falling tone) kaye bidopa lyido. Kolo qo Galo Grammar la Dictionary la kenwbo Dr. Mark W. Post agiñho mwgo ice mwbo la katonwñ, mo Tanw bihi-bihca mi lyohiñhe dopa xwbwdo:

1.     Ako mi “High-High” hwla: Tatw (frog);

2.     Anyinw mi “Low-High” hwla: Apu (flower);

3.     Hiqnw mi “High-Low” hwla: Ami (Cat).

Bihi-bihca mi kadvr nanwpa tilo (`) la tica la (‘) mwlakeñdo. ‘ta’tw, a’pu, a`mi. Qo heñdonw, hwla mwkoda dumiñ ho nyibya kepa kelyiho keru-keka keñdo. Hwka hao ho, bihi-bica hw lemba abi poñsa-poñsa bihdota. Hopa qo simi kelyiho kelw majalo kadvr swte masuyuha heñdo. 

Tanw Keju

Qunu Tanw keju pa kedo koda nwtañpa kekiñdope hwla roqe-roqe luka-luka swtola do. Lupe-luse lusumapa do. Hopa, qo swka blog simi mwka bwlyi. So Tanw keju nwtañ kedo koda kedvr lakiñdope hwla kenyo kopa sw.

Bwnyañ-konyañ 1997 anyañ ho Apatani Cultural and Literary Society (ACLS) hw “Kwje Tanw Aguñ Kesa (Let us write in Apatani)” hwla symposium ako mwgw mwka. Ho gañda abi hokw ami-abañ atañ mwlañ ala ato-ato henwñ mi lukasw. Hwla Tanw aguñ kekusa hwla recommendation mwnw pa hwla committee ako mw. Mo-luka recommendation mwnwñ mi mwlañja talwmonyamapa do; ato-ato henwñmi sisi jalo kenyado. Hopa hwmija kebokeñdo hwla sisi jalo kesw nyima.

ACLS ka symposium ho qo swka alphabet atañmi use mwsa hwla lukato:

Consonants:

b            d            g            h            j           

k            l            m            n            p           

r            s            t            y

c            q            x           

Vowels:

a            e            i            o            u

ii            e

ñ

Sisi jalo qo swka proposal si ayakeñdo hwla heñdorañ. Simi sisi unye mwlyañ bwdu. Akohw ii keswnwmi w, ho e keswnwmi v kedokoda hwla heñdo. Swka mwgu nwsi Galo ajiñ atañka la ho Nyishi ajiñ atañka mwko mwba mola mwdokoda hwla hela mwbwdu.

Swka blog so swka keju lo kenyo kekapa heñdo:

Consonants:
b  - balu (garden)

d – danyi (sun)           

g – golu (lie)

h – hunyi (pestle)           

j – jomw (cloud)           

k – karu (ugly)           

l – lachi (finger)           

m -  miyu (man)           

n -  no (you)           

p – pulu (white)           

r - rila (ray)

s – sanw (tree)           

t – tami (weed)           

y – yo (meat)

c – comyo (slow)           

q - qo (I)

x – axa (old)           

Vowels:

a – balu (garden)           

e – señsw (thin)           

i - miyu (man)           

o – gorbañ (shoulder)           

u – tuli (post)

w – kwle (river)           

v – takvr (star)

ñ – payiñ (liver)

Qunukw bilo jakw keju nyiku malya twnw uhe pada kepyo pa kela kema. Hopa, qunu aha mi yanupa gwdola kenyo keyañ-keyañ kedopa lyikiñdo. Simi keka bwdola keru-keka lyimwlo kegu dopajalo mwkiñdo.